[071] Groot-Raadsheer Tsunenobu 大納言経信 (1016-1097):
als de avond valt
is het bij rijstplanten naast de poort
dat hij op bezoek komt:
langs de simpele rieten hut
is het dat de herfstwind waait
yū sareba / kadota no inaba / otozurete / ashi no maroya ni / akikaze zo fuku
Een gedicht van Minamoto no Tsunenobu 源経信. Letterlijk zijn het ‘de bladeren van de rijstplanten’ (inaba 稲葉) die de wind laat ritselen.
[072] Kii uit het Huishouden van Prinses Yūshi 祐子内親王家紀伊 (actief begin twaalfde eeuw):
uit verhalen bekend
is het strand van Takashi waar
vergeefse golven
mij niet verleiden zullen — mijn mouw
zou zomaar nat kunnen worden!
oto ni kiku / takashi no hama no / adanami wa / kakeji ya sode no / nure mo koso sure
Kii schreef haar gedicht in antwoord op een gedicht van Fujiwara no Toshitada 藤原俊忠 (1073-1123) voor ‘De liefdesbrievenwedstrijd ten tijde van de Teruggetreden Vorst Horikawa’ (Horikawa no in no ōntoki kesōbumi-awase 堀河院御時艶書合) in 1102. Dat is relevante informatie, omdat Kii hier speelt met echo’s van Toshitada’s gedicht waarin ook sprake is van golven. Verder zit er een double entendre in haar gedicht: takashi kan worden uitgelegd als een plaatsnaam én als ‘luid of ‘hoog’. Daarmee creëert zij een schaduwtekst: ‘over jouw reputatie had ik al heel duidelijk verhalen meegekregen; jouw vergeefse woorden zullen mij niet verleiden’.
[073] De Voormalige Boventallige Middelste Raadsheer Masafusa 前権中納言匡房 (1041-1111):
op Takasago’s
hoge heuveltop staat de kers
in volle bloei
dat op nabije heuvels lentenevel
toch maar niet opstijgen moge
takasago no / onoe no sakura / sakinikeri / toyama no kasumi / tatazu mo aranan
Een gedicht van Ōe no Masafusa 大江匡房. Lentenevel (kasumi) op nabije bergen (toyama) zou het zicht op de verder gelegen kersenbloesems ontnemen.
[074] Heer Minamoto no Toshiyori 源俊頼朝臣 (1055?-1129):
al te harteloos
was zij jou — jij, vanaf Hatsuse
neergedaalde storm!
dat zij meedogenloos zou zijn
is niet waarom ik daar bad…
ukarikeru / hito o hatsue no / yama-oroshi yo / hageshikare to wa / inoranu mono o
Zoon van Tsunenobu (no. 71). Op het thema ‘Ervoor gebeden maar toch onvervulde liefde’ (inoredo awazaru koi 祈れど逢はざる恋). De Kannon-tempel op de berg Hatsuse, in de huidige prefectuur Nara, was befaamd als bedevaartsoord voor hoopvolle minnaars. Een yama-oroshi 山颪 is letterlijk een ‘[van de] berg-afdaler’, een poëtische manier om ‘bergstorm’ te zeggen; de verbinding van dat woord voor zo’n storm met de plaatsnaam Hatsuse 初瀬 was een min of meer vaste constructie.
[075] Fujiwara no Mototoshi 藤原基俊 (1056-1142):
beloftes vormden
als dauw op moxa-bijvoetkruid
in een vluchtig bestaan
ach! ook dit jaar weer lijkt
de herfst aan ons voorbij te gaan
chigiri-okishi / sasemoga tsuyu o / inochi nite / aware kotoshi no / aki mo inumeri
De proza-inleiding bij dit gedicht in Senzai wakashū (‘Verzameling van Japanse gedichten voor een duizend jaren’, 1187) 16-1026 (var. 1023) geeft als context: ‘Wanneer bisschop Kōkaku verzocht tot Lector benoemd te worden voor de Vilamakīrti-samenkomsten, werd hij daarvoor elke keer gepasseerd, zodat [zijn vader Mototoshi] diens beklag deed bij De Lekenmonnik van de Tempel van de Dharma-Aard en voormalig Opperminister [Fujiwara no Tadamichi 藤原忠道 (1097-1164)]; hoewel die zei “het veld van Shimeji […]” [d.w.z. vertrouw maar op mij], werd [Kōkaku] het jaar daarop opnieuw gepasseerd en dichtte [Mototoshi dit gedicht] en stuurde het [naar Tadamichi]:’ 律師光覚維摩会の講師の請を申けるを、度〳〵洩れにければ、法性寺入道前太政大臣に恨み申けるを、しめぢの原のと侍りけれども、又その年も洩れにければ、よみつかはしける. De Vilamakīrti-samenkomst in kwestie werd jaarlijks in de tiende maand (dus in de herfst) gehouden in de Kōfuku-ji 興福寺, Tadamichi’s ‘clantempel’ (ujidera 氏寺) in Nara. De woorden ‘het veld van Shimeji’ citeert Tadamichi uit een waka die werd toegeschreven aan de Kannon waarin ‘het moxa-bijvoetkruid op het veld van Shimeji’ (shimeji ga hara no sasemogusa) gekoppeld wordt aan een belofte van deze bodhisattva. Dat Mototoshi’s gedicht direct volgt op dat van Minamoto no Toshiyori (no. 74) is niet zo raar, want het waren tijdgenoten, maar ook pikant, omdat zij elkaars rivalen in de poëzie waren.
[076] De Lekenmonnik van de Hosshō-ji en voormalig Kanselier en Opperminister 法性寺入道前関白太政大臣 (1097-1164):
de zeevlakte
roei ik op en zie ik erover uit
dan als hemelse
wolken komen zij me voor:
witte golven op open zee
wata no hara / kogi-idete mireba / hisakata no / kumoi ni magau / oki no shiranami
Fujiwara no Tadamichi 藤原忠道.
[077] De Teruggetreden Vorst Sutoku 崇徳院 (1119-1164):
stroomversnellend
en door een rots afgedamd
is de rivier
gesplitst maar uiteindelijk
zullen we elkaar ontmoeten
se o hayami / iwa ni sekaruru / takigawa no / warete mo sue ni / awamu to zo omou
[078] Minamoto no Kanemasa 源兼昌 (actief eerste decennia twaalfde eeuw):
het eiland Awaji
waarheen de plevieren reizen
met klinkende roep
hoeveel nachten al wekten die
de grenswachter van Suma?
awajishima / kayou chidori no / naku koe ni / ikuyo nezamenu / suma no sekimori
Suma ligt tegenover het eiland Awaji.
[079] Directeur voor het Linker Stadsdeel Akisuke 左京大夫顕輔 (1090-1155):
in de herfstwind
jagen wolken in slierten
waardoor uit een gat
naar buiten lekkend maan-
licht helder schijnen komt
akikaze ni / tanabiku kumo no / taema yori / more-izuru tsuki no / kage no sayakesa
Fujiwara no Akisuke. In zijn Heroverwegingen bij ‘Van honderd dichters één gedicht’ (Hyakunin isshu kaikanshō 百人一首改観抄, 1692) schrijft de filoloog Keichū 契沖 (1640-1701) naar aanleiding van het werkwoord tanabiku (‘in slierten jagen [of: zich uistrekken]’):
Het is het deinen van dunne wolken. Het zijn geen wolken die een dik dek vormen. Daar waar langsdrijvende wolken door de herfstwind oplossen komt de maan tevoorschijn en dat komt de dichter dan als opvallend nieuw en helder voor. Hij heeft het niet over een maan in een nacht met een volledig opgeklaard hemel, maar dat hij zoiets probeert uit te drukken is interessant.
Heer Toshiyori
wolkengroepen:
zou de maan die somberte
weg kunnen vegen?
elke keer dat het optrekt
zal zij helderder schijnen
murakumo ya / tsuki no kuma oba / nogouran / hareyuku tabi ni / terimasaru kana
Biedt dit gedicht niet hetzelfde vergezicht? In een gedicht van Tao Yuanming [365-427] in de Keuze van verfijnde teksten [Wenxuan] staat er: ‘Helder staat de maan tussen de wolken; / schitterend de bloesems te midden van de blâren’. Heeft [Akisuke] dat soms gedicht met dit couplet in gedachten? En dan is er de versregel ‘De maan bevindt zich op een ondiepte tussen drijvende wolken o zo helder’, maar ook waar er in Het verhaal van Genji geschreven staat dat de maan onverwacht tussen de wolken door schijnt — bij allemaal lijkt de strekking ervan op elkaar.
薄雲のなびくなり。あつくおほふ雲にはあらず。秋風にふれて浮雲のとだえる所に、月のもれ出たるが、ひときはあたらしく明らかなるやうにおぼゆるなり。一天晴たる夜の月をいはずして、かゝる所をもとめていふがおかしきなり。
俊頼朝臣
村雲や月のくまをばのごふらんはれゆくたびにてりまさるかな
此うたと景気おなじき歟。文選陶淵明詩に明〻タリ雲-間ノ月。灼〻タリ葉中ノ花。此初句を思ひてよまれたる歟。又月ハ在テ二浮雲ノ浅キ処一明ナリいといふ句、又源氏物語に雲がくれたる月のにはかにさし出たるとかける詞皆心相似たり。
Keichū zenshū 契沖全集, deel 9, red. Hisamatsu Sen’ichi 久松潜一 (Tokyo: Iwanami Shoten, 1974, 19822), p. 744-745 (dakuten toegevoegd). Toshiyori’s gedicht is Kin’yō wakashū no. 3 (Herfst)-206.
[080] Horikawa in dienst van de Teruggetreden Vorstin Taikenmon 待賢門院堀河 (actief eerste helft twaalfde eeuw):
hoe lang dit duren mag
dat weet ik van binnen niet
mijn zwarte haren
deze ochtend totaal verward
zo zink ik in gedachten weg
nagakaramu / kokoro mo shirazu / kurokami no / midarete kesa wa / mono o zo omou
Een ‘ochtend erna’-gedicht (kinuginu no uta 後朝の歌), geschreven vanuit het standpunt van de achtergelaten vrouw. Gedicht naar een opgegeven thema (dai’ei 題詠) voor de Honderd-gedichten-reeksen van het Kyūan-tijdperk (Kyūan hyakushu 久安百首, voltooid in 1150), dus hoogstwaarschijnlijk ‘fictie’ en niet noodzakelijk de weerslag van een doorleefde ervaring. Hofdame Horikawa verknoopt hier het erotische beeld van verwarde haren na een liefdesnacht met dat van haar verwarde gevoelens; haar haar is lang (een schoonheidsideaal), maar of de duur van de relatie ook zo lang zal zijn is de vraag.
Nummers 71 t/m 80 van Van honderd dichters één gedicht (Hyakunin isshu 百人一首).
27 mei is het weer de jaarlijkse ‘Van honderd dichters één gedicht-dag’ (hyakunin isshu no hi 百人一首の日). Daarom maar weer eens verder met dit vertaalproject.
Ik lees momenteel een boek waarin literatuurhistorica Tabuchi Kumiko haar theorie uitwerkt dat Van honderd dichters één gedicht helemaal niet door Fujiwara no Teika is samengesteld maar door een later iemand. Bij de laatste aflevering van mijn vertaling van deze bloemlezing zal ik daarop ingaan (een en ander heeft namelijk veel te maken met de laatste twee gedichten van Hyakunin isshu). Tabuchi schrijft ook dat dat idee niet helemaal nieuw is: in vroegmodern Japan werd dat namelijk ook al eens geopperd, maar de zeventiende-eeuwse filoloog Keichū had daarvan nog geen weet. (Die noot bij gedicht no. 79 is lekkage van huiswerk dat ik in de marge van Tabuchi’s boek deed.)
- Tabuchi Kumiko 田渕句美子, Hyakunin isshu: hensan ga hiraku shōuchū 百人一首 ―― 編纂がひらく小宇宙 [‘Van honderd dichters één gedicht: een microkosmos blootgelegd via haar redactiewerk’] (Tokyo: Iwanami Shoten, 2024).
De afbeelding toont (rechts) de titelpagina en (links) gedicht no. 71 van Kyōka hyakunin isshu 狂歌百人一首 ( ‘Van honderd dichters één gedrocht’ —of iets braver: ‘Een maffe gedichten-versie van Van honderd dichters één gedicht’—, 1843; postume uitgave) door Ōta Nanpo 大田南畝 (1749-1823). Collectie Waseda University Library, Tokyo. In deze vroeg-negentiende-eeuwse pastiche van Van honderd dichters één gedicht blijft Nanpo heel dicht bij de oorspronkelijke tekst.
Groot-Raadsheer Tsunenobu
als de avond valt
is het bij rijstplanten naast de poort
dat we aanroepen:
als Gonbei thuis is
zullen we er dan eentje nemen?
yū sareba / kadota no inaba / oto zurete / gonbei uchi nara / ichigō yarō ka
大納言経信
夕されば門田のいなば音づれて権兵衛内なら一合やろうか
(‘Gonbei’ wordt hier gebruikt als een archetypische boerenpummelnaam.)
Dit parodisch procedé (een variant die wel ‘uncoupled couplets’ genoemd wordt) was in vroegmodern Japan extreem populair maar ook Nederland kent het natuurlijk. Zie bijvoorbeeld Drs. P.’s parodie op een gedicht van A.C.W. Staring (1767-1840):
Sikkels klinken
Sikkels blinken
Ruisend valt het graan
Als je iemand weg ziet hinken
Heeft hij ’t fout gedaan.
Coos Neetebeem [Drs. P.], Antarctica (C.J. Aarts, 1980). (Ik dacht trouwens altijd dat de laatste regel was: ‘Dan heeft hij het ’t fout gedaan’, maar nee.)
5 reacties op “van honderd dichters één gedicht [8]”
Een trillend, verend web van teksten weer. Prachtig! Dat “huiswerk” smaakt naar meer.
Ja, die Keichū was niet alleen heel geleerd maar ook iemand die met een frisse blik naar bestaande commentaartradities keek: een vroeg voorbeeld van een heel nieuwe aanpak van tekstkritiek in vroegmodern Japan.
Prachtige en interessante gedichten weer! En ik wist niet dat er een speciale “Van honderd dichters een gedicht”- dag bestond!
Ik ben even in verwarring met de zij/jij in gedicht 74
Om met dat laatste te beginnen (en hou je vast; dit wordt weer een lang verhaal): ik besef dat ik nogal eens gevaarlijk dicht langs de afgrond van onbegrijpelijkheid schuur met mijn vertalingen. Dat is vooral omdat ik zoveel mogelijk probeer iets van de dubbelheden van veel van de gedichten vast te houden. Die dubbelheden (dubbele betekenissen) ontwikkelen zich vaak langs het principe van een dakpanconstructie: de dichter begint met één beeld en koppelt dat via associatie aan een tweede beeld en begint daarmee een nieuwe gedachte. Dat tweede beeld is in westerse poëtica’s meteen een vergelijking of metafoor; in het Japans werkt dat wat minder strak. In gedicht no. 74 is zoiets aan de hand: de waka opent met ‘een harteloos persoon’ (ukarikeru hito) waarover iets gezegd gaat worden of die in een bepaalde hoedanigheid beschouwd gaat worden (dat impliceert nl. dat objectspartikel o を). Die ‘persoon’ (het object van liefde dus) wordt gekoppeld aan Hatsuse, waarvan we (nou ja: cultureel onderlegde hovelingen in twaalfde-eeuws Japan) weten dat het een bedevaartsoord is voor hoopvolle minnaars en dat er dus een of andere smeekbede meespeelt. Zoals ik in het commentaar aangeef is de koppeling ‘Hatsuse’ met ‘bergstorm’ (yama-oroshi) vrij standaard-retoriek. Maar dan: onmiddellijk na ‘bergstorm’ staat het partikel yo よ; dat geeft aan aanroep aan. M.a.w. de storm die vanaf de berg naar beneden waait wordt direct aangesproken: ‘jij, vanaf Hatsuse neergedaalde storm!’. Als je dan verder leest, besef je dat de dichter twee dingen doet: hij neemt de storm in vertrouwen (‘ik had niet gebeden om harteloosheid’) én hij impliceert een parallel tussen de harteloosheid van degene naar wie hij hunkert en de meedogenloosheid van de kille storm. Hier zij we dan beland bij een m.i. cruciaal punt: de wind is zowel gesprekspartner als ‘metafoor’. Ik probeer dat op te lossen door die inderdaad geforceerde constructie ‘zij jij’, bedoeld om twee uitspraken in elkaar te schuiven: ‘al te harteloos was zij’ en ‘zij is net als jij’. Als ik een komma zou zetten tussen ‘zij’ en ‘jij’ raak ik die dubbelheid kwijt (dan staat er alleen: ‘jij bergstorm, luister eens: zij was harteloos’ — dat is wat de meeste vertalingen doen). Je zou eigenlijk dat ‘jij’ twee keer moeten lezen (ik maak er in feite een spilwoord van: ‘al te harteloos was zij [net als] jij, jij vanaf Hatsuse neergedaalde storm!’). Afijn, dat klinkt allemaal doordacht maar als het niet werkt, is het niet goed, natuurlijk. [Zes uur later: ik heb toch een nieuwe oplossing gezocht. Dank dat je me dwong er verder over na te denken.]
Dan die ‘Van honderd dichters één gedicht-dag’: als je op de link klikt, kom je (onderaan die andere blogpost) bij een korte uitleg daarover. Op de 27e van de 5e maand van 1235 maakte Teika een aantekening in zijn dagboek over zo’n reeks (hoogstwaarschijnlijk een andere, overigens). Daar zijn mensen opgesprongen.
Mooie oplossing heb je gevonden, complimenten! Zo blijft de tekst gelaagd zonder te uitleggerig te worden.