hé Okinawa, waar ga je heen
.
eiland van de shamisen
eiland van de awamori
.
eiland van de poëzie
eiland van de dans
eiland van het karate
.
eiland waar papaja en bananen
en mandarijnen groeien
.
eiland van de cycaspalm en de agave en de wurgvijg
eiland waar de dieprode bloemen van de hibiscus en de koraalboom
als vlammen oplaaien
.
nu ik verleid door heimwee
zo ontdaan raak
zal ik met elke regel
in dit gedicht dit eiland uitspellen dat mij gebaard heeft
.
nu is van Ryukyu net als haar naam
haar vroegere gestalte er niet tot één terug te brengen
over het eiland zijn zo’n beetje als eilanden
verharde wegen gekropen
en lopend over die verharde wegen zeg je
hé, Ryukyu
hé, Okinawa
waar ga je dit keer heen
.
trouwens was Ryukyu vroeger
bezit van Japan
bezit van China
overduidelijk was dat men elkaar daarin niet begreep
in een bepaald jaar
werden naar Taiwan afgedreven Ryukyuërs
door Aboriginals daar afgeslacht
Japan heeft China toen
de misdaad van de Aboriginals aangewreven
China werkte daaraan niet mee
en zei dat het bestuur van de Aboriginals geen zaak van China was
Japan heeft toen gezegd nou in dat geval
en een strafexpeditie tegen de Aboriginals ondernomen
de partij die toen in de war raakte was China
de Aboriginals vallen onder de jurisdictie van China, zei het
dus toen heeft Japan zonder een duimbreed toe te geven
gesteld dat het in dat geval weer
iets als reparatie van militaire onkosten of smartengeld voor de nabestaanden van de slachtoffers
van China moest ontfutselen
en daardoor
werd Ryukyu als bezit van Japan
door China als zodanig erkend
en toen werd opeens
als gevolg van de afschaffing van lenen en instelling van prefecturen
Ryukyu uiteindelijk herboren
en de prefectuur Okinawa genoemd
als onderdeel van de zesenveertig prefecturen
en ging het rechtuit voort op de weg van het Japan
overigens was een eigenschap waarmee de prefectuur Okinawa geboren werd
de taal van Okinawa waarin, want onhandig, die weg niet bewandeld werd
dus leerde men Japans
of probeerde bij elke gelegenheid
in het Japans te leven
en zo bewandelde de prefectuur Okinawa de weg van het Japan
trouwens sinds de afschaffing van lenen en instelling van prefecturen
heeft het zeventig en nog wat jaar gewandeld
waardoor zelfs iemand als ik
elk hoekje en gaatje van zijn leven in het Japans beleeft
zelfs wanneer ik een maaltijd eet en zelfs wanneer ik gedichten schrijf of huil of lach of kwaad word
alles in een mensenleven leef ik in het Japans
die zinloze oorlog
dat had het land Japan gedaan
.
hoe dan ook
eiland van de shamisen
eiland van de awamori
hé Okinawa
ik hoor dat jouw wonden vreselijk diep zijn
maar je komt er weer bovenop en je komt weer terug
zonder de shamisen te vergeten
zonder de awamori te vergeten
zal je in het Japans
naar het Japan terugkomen
沖縄よどこへ行く
.
蛇皮線の島
泡盛の島
.
詩の島
踊りの島
唐手の島
.
パパイヤにバナナに
九年母などの生る島
.
蘇鉄や龍舌蘭や榕樹の島
仏桑花や梯梧の真紅の花々の
焔のように燃えさかる島
.
いま こうして郷愁に誘われるまま
途方に暮れては
また一行づつ
この詩を綴るこのぼくを生んだ島
.
いまでは琉球とはその名ばかりのように
むかしの姿はひとつとしてとめるところもなく
島には島とおなじくらいの
舗装道路が這っているという
その舗装道路を歩いて
琉球よ
沖縄よ
こんどはどこへ行くというのだ
.
おもえばむかし琉球は
日本のものだか
支那のものだか
明っきりしたことはたがいにわかっていなかったという
ところがある年のこと
台湾に漂流した琉球人たちが
生蕃のために殺害されてしまったのだ
そこで日本は支那に対して
まずその生蕃の罪を責め立ててみたのだが
支那はそっぽを向いてしまって
生蕃のことは支那の管するところではないと言ったのだ
そこで日本はそれならばというわけで
生蕃を征伐してしまったのだが
あわて出したのは支那なのだ
支那はまるで居なおって
生蕃は支那の所轄なんだと
こんどは日本に向ってそう言ったと言うのだ
すると日本はすかさず
更にそれならばと出て
軍費償金というものや被害者遺族の撫恤金とかいうものなどを
支那からせしめてしまったのだ
こんなことからして
琉球は日本のものであるということを
支那が認めることになったとかいうのだ
それからまもなく
廃藩置県のもとに
ついに琉球は生れかわり
その名を沖縄県と呼ばれながら
三府四十三県の一員として
日本の道をまっすぐに踏み出したのだ
ところで日本の道をまっすぐに行くのには
沖縄県の持って生れたところの
沖縄語によっては不便で歩けなかった
したがって日本語を勉強したり
あるいは機会あるごとに
日本語を生活してみるというふうにして
沖縄県は日本の道を歩いて来たのだ
おもえば廃藩置県この方
七十余年を歩いて来たので
おかげでぼくみたいなものまでも
生活の隅々まで日本語になり
めしを食うにも詩を書くにも泣いたり笑ったり怒ったりするにも
人生のすべてを日本語で生きて来たのだが
戦争なんてつまらぬことなど
日本の国はしたものだ
.
それにしても
蛇皮線の島
泡盛の島
沖縄よ
傷はひどく深いときいているのだが
元気になって帰って来ることだ
蛇皮線を忘れずに
泡盛を忘れずに
日本語の
日本に帰って来ることなのだ
Het Japans kent geen verschil tussen enkelvoud en meervoud. Het Japanse shima kan dus net zo goed ‘eilanden’ als ‘eiland’ betekenen. Hoewel de prefectuur Okinawa een archipel is (van zo’n vijfenvijftig eilanden, met vandaag de dag bijna anderhalf miljoen inwoners) en Yamanokuchi daarbinnen ook heeft rondgelopen op Ishigaki (dat in zijn jeugd Yaeyama 八重山 genoemd werd: analoog aan ‘Okinawa’ als zowel de naam van een groep eilanden als van het hoofdeiland van die groep), lijkt me dat we ‘eiland(en)’ in de eerste plaats toch moeten lezen als een verwijzing naar het hoofdeiland Okinawa (oude naam: Ryūkyū), waar hij in feite zijn hele jeugd doorbracht.
Awamori is een op Okinawa gebrouwen sterke drank. In het zgn. Mudan-incident van 1871 leed een gezantschap van Ryukyu aan China schipbreuk op de Taiwanese kust; 54 van de 66 overlevenden werden gedood door leden van het inheemse Paiwan-volk. Een en ander leidde tot een Japanse strafexpeditie naar Taiwan in 1874 en Japans bezetting van Okinawa en daarmee het formele einde van de onafhankelijkheid van het koninkrijk Ryukyu in 1879. In hetzelfde jaar 1871 werden de oude feodale lenen (han) opgeheven en gingen op in het prefecturale stelsel van de nieuwe Japanse natiestaat; in 1879 werd Ryukyu in dit systeem geïncorporeerd als prefectuur Okinawa.
Dit gedicht schreef Yamanokuchi in september 1951, naar aanleiding van de afronding van de vredesvoorwaarden tussen Japan en de VS, dat Japan tot 1952 bezet hield. Na Japans overgave in 1945 werd de Okinawa-archipel tot 1972 door de VS bezet gehouden en dus pas na zijn dood weer Japans grondgebied.
Okinawaans landschap
.
in die tuin daar altijd
tauchii die dorsten naar bloed
de tauchii zitten elk
in hun eigen miibārā
maar allemaal staan ze er parmantig te wezen
schijnbaar vol van zelfvertrouwen
wachten ze op de dag van het hanengevecht
de tanmē van de Akamines zet elke ochtend
zijn rookwaarschaal neer
gaat zitten op de veranda
en vraagt de tauchii in de tuin naar hun humeur
vanochtend zat de tanmē op de veranda
maar misschien zat zijn pijp verstopt
hij klopte die leeg en bij dat geluid
strekten de tauchii allemaal tegelijk
plotseling hun nekken
.
(Een miibārā is een kippenren)
沖縄風景
.
そこの庭ではいつでも
軍鶏たちが血に飢えているのだ
タウチー達はそれぞれの
ミーバーラーのなかにいるのだが
どれもが肩を怒らしている
いかにも自信をありげに
闘鶏のその日を待ちあぐんでいるのだ
赤嶺家老人は朝のたんびに
煙草盆をぶらさげては
縁先に出て坐り
庭のタウチー達の機嫌をうかがった
この朝もタンメーは縁先にいたのだが
煙管がつまってしまったのか
ぽんとたたいたその音で
タウチー達が一斉に
ひょいと首を伸ばしたのだ
.
（ミーバーラーは養鶏用の籠）
nieuwjaar en het eiland
de woorden die we gebruiken
die zijn Japans
het geld dat we gebruiken
dat zijn dollars
het lijkt Japans
en wat er niet op lijkt
lijkt Amerikaans
en wat er niet op lijkt
is een eiland waarop je geen grip krijgt
typisch trouwens
dat een subtropisch eiland
met dit klimaat waarin je niet weet wat sneeuw is
het Okinawa van vroeger
op de nieuwjaarsparty
met de service van een ventilator kwam
正月と島
.
つかっている言葉
それは日本語で
つかっている金
それはドルなのだ
日本みたいで
そうでもないみたいな
あめりかみたいで
そうでもないみたいな
つかみどころのない島なのだ
ところでさすがは
亜熱帯の島
雪を知らないこの風土は
むかしながらの沖縄で
元旦のパーティーに
扇風機のサービスと来た
Ik beken dat ik de laatste regel van dit gedicht niet goed begrijp. Dat wil zeggen, ik vermoed dat ik de strekking ervan wel zo’n beetje snap, maar grammaticaal kom ik er niet helemaal uit. De constructie lijkt me te zijn: ‘fūdo wa […] senpūki no sābisu to kita’, ‘dit klimaat […] kwam met [als?] de service van een ventilator’. Nu is het leenwoord ‘service’ (Jp. sābisu) een van die woorden die in het Japans verschillende dingen betekenen kan, maar uiteindelijk altijd slaat op een of andere vorm van dienstverlening (inclusief iets gratis weggeven).
de baku
nachtmerries worden door de baku opgevreten
zeiden ze vroeger
maar als een dier dat leeft van dromen
is de baku wereldwijd bekend
op een tentoonstelling over dieren heb ik
de baku voor het eerst gezien
hij had een piepklein staartje in de vorm van de letter ‘no’ (ノ)
zijn neus was net de verkorte slurf van een olifant
en hij had een tufje manen
al leek hij een beetje op een paard
het was vooral een afbeelding van de kruising tussen een varken en een nijlpaard
met rondige ogen en een mompelende mond
zou die echt dromen vreten
als je in zijn voederbak kijkt
eet hij geen dromen maar tastbaar
fruit en wortels
toch had ik die nacht een droom
waarin een hongerige forse baku aan kwam schommelen
en simpelweg omdat de wereld nachtmerries kent
slurpte hij atoombommen op
slurpte hij waterstofbommen op en net toen
werd plots de wereld helder
貘
.
悪夢はバクに食わせろと
むかしも云われているが
夢を食って生きている動物として
バクの名は世界に有名なのだ
ぼくは動物博覧会で
はじめてバクを見たのだが
ノの字みたいなちっちゃなしっぽがあって
鼻はまるで象の鼻を短かくしたみたいだ
ほんのちょっぴりタテガミがあるので
馬にも少しは似ているけれど
豚と河馬とのあいのこみたいな図体だ
まるっこい眼をして口をもぐもぐするので
さては夢でも食っていたのだろうかと
餌箱をのぞけばなんとそれが
夢ではなくてほんものの
果物やにんじんなんか食っているのだ
ところがその夜ぼくは夢を見た
飢えた大きなバクがのっそりあらわれて
この世に悪夢があったとばかりに
原子爆弾をぺろっと食ってしまい
水素爆弾をぺろっと食ったかとおもうと
ぱっと地球が明かるくなったのだ
De baku 獏 (Ch. mo) is een mythisch dier uit Oost-Azië dat nachtmerries zou opeten. Rond zijn tweeëntwintigste nam Yamanokuchi zijn dichtersnaam ‘Baku’ aan, dat met hetzelfde karakter wordt geschreven. ‘Letter’ is de vertaling van ji 字 (‘schriftteken’) en slaat in dit geval op het schriftteken voor de lettergreep ‘no’ in het katakana, een van de twee lettergreepschriften die Japan in de negende eeuw zelf ontwikkelde. Dit is een typisch voorbeeld van onvertaalbaarheid, omdat Yamanokuchi hier speelt met het grafische aspect van schrift — en hij is zeker niet de enige Japanse dichter of auteur die dat doet. Daarom (en dat voelt toch een beetje als een nederlaag) geef ik dat schriftteken zelf ook weer in mijn vertaling; en omdat we dan toch aan het afglijden zijn, mag ik van mezelf ook ‘letter’ zeggen (het Latijnse littera kan tenslotte ook op ‘schrift’ slaan).
Een muis
het leven in leven en dood opgegeven
rijst één enkele muis als een reliëf
op midden in het verkeer
voor je het wist was de muis plat
allerlei soorten
wielen
kwamen aangereden
en als een strijkijzer streken ze de muis volkomen glad
steeds platter werd de muis
en naarmate hij platter werd
verdween de muis
als die ene muis
en was hij muis noch die ene muis meer
in de schaduw van de dood zelfs helemaal verdwenen
en als je op een dag het verkeer in stapt
heeft een plakje van iets plats
zich geslagen door de zon omgekeerd
ねずみ
.
生死の生をほっぽり出して
ねずみが一匹浮彫みたいに
往来のまんなかにもりあがっていた
まもなくねずみはひらたくなった
いろんな
車輪が
すべって来ては
あいろんみたいにねずみをのした
ねずみはだんだんひらたくなった
ひらたくなるにしたがって
ねずみは
ねずみ一匹
ねずみでもなければ一匹でもなくなって
その死の影すら消え果てた
ある日 往来に出て見ると
ひらたい物が一枚
陽にたたかれて返っていた
Gepubliceerd in het poëzietijdschrift Bergrivier (Yamagawa 山河) in juli 1943, dus praktisch op het hoogtepunt (of juist dieptepunt) van de Vijftienjarige Oorlog. Yamanokuchi was erg tevreden dat de censor dacht dat dit gedicht over een muis ging.
Yamanokuchi Baku 山之口獏 (pseudoniem van Yamaguchi Jūsaburō 山口重三郎, 1903-1963) werd geboren in Naha, de hoofdstad van de prefectuur Okinawa, op het gelijknamige hoofdeiland. Hij had een moeilijke relatie met zijn vader, die in Naha op een bank werkte en in 1920 lokale bankdirecteur op het eiland Ishigaki werd (en daar ook een productiebedrijfje in gedroogde tonijn [katsuobushi] begon dat na een jaar alweer failliet ging). Tussen heftige tienerliefdes door publiceerde Yamanokuchi in Okinawaanse kranten af en toe een gedicht. In 1922 reisde hij voor het eerst af naar Tokyo, om een jaar en een mislukt avontuur op de kunstacademie later (zijn vader stuurde hem niet de beloofde toelage en hij maakte ruzie met zijn docenten), na de grote Kantō-aardbeving terug te keren naar Okinawa. In 1925 vertrok hij opnieuw, en nu voorgoed, naar Tokyo. Daar leidde hij een bestaan als dakloze, maar wist tegelijkertijd een netwerk in literaire avant-garde kringen op te bouwen. Hij raakte bevriend met onder meer de schrijver-criticus en dichter Satō Haruo (1892-1964), die een verhaal over hem schreef, de schilder en dichter Kaneko Mitsuharu (1895-1975) en de dichter Kusano Shinpei (1903-1988).
Terwijl Yamanokuchi dus een dichter was die in Tokyo tot bloei kwam en daar praktisch zijn hele leven actief was, is hij nooit helemaal ontsnapt aan het imago een dichter uit Okinawa te zijn. Dat beeld is deels te simpel, maar deels ook aan hemzelf te danken. Nogal wat van zijn gedichten zijn geënt op zijn jeugdervaringen. Ook een gedicht dat Amerikaanse kernproeven in de Pacific bekritiseert (hier niet vertaald) is moeilijk los te zien van zijn wortels in diezelfde Pacific.
Deze gedichten komen uit de bundel Tonijn met sardien (Shibi ni iwashi 鮪に鰯, 1964) die een jaar na Yamanokuchi’s dood uitkwam.
Het lijkt in dit tijdsgewricht verschrikkelijk ver weg, maar op vakantie met gezin in 2018 kwam ik een recente bloemlezing met Yamanokuchi’s poëzie tegen in een boekhandeltje op het eiland Ishigaki, waar hij in zijn jeugd enige tijd bij zijn vader doorbracht.
De foto toont hibiscussen op het eiland Ishigaki. Foto: Nicole Roepers, 2018.