Ook zei [Shun’e]: ‘Dan is er het gedicht van heer Masafusa:
als witte wolken
komen zij me voor: een teken
dat in schoon Yoshino
op Yoshino’s bergen
de bomen vol in bloei staan
shirakumo to / miyuru ni shirushi / miyoshino no / yoshino no yama no / hanazakari kamo
Dit ervaar ik als de essentie van goede poëzie. Het bevat geen nadrukkelijk briljante uitdrukkingen, en ook geen opgesmukte fraseringen; het is een mooie, heldere koppeling van woorden, het is verheven en groots. Je kunt het vergelijken met hoe de kleur wit geen schakeringen kent maar toch de fraaiste van alle kleuren is. Het allerindrukwekkendst van alle dingen is pretentieloosheid en niksigheid. Deze stijl lijkt makkelijk maar is juist heel moeilijk. Als je er ook maar één woord naast zit, dan wordt het een kreupel gedicht. Als je geen meesterschap bereikt hebt, is zoiets niet te dichten.
Mumyōshō 69. [NKBT 65, p. 89.] De dichter-monnik Shun’e 俊恵 (1113-1191) was de poëzieleraar vam Kamo no Chōmei 鴨長明 (1155-1216), en wordt vaak aangehaald in diens Naamloze aantekeningen (Mumyōshō 無名抄, ca. 1212). De geciteerde waka is van Ōe no Masafusa 大江匡房 (1041-1111).
Wit (haku)
白
In de duistere nacht is het als lopen over de maan op aarde;
mensen stappen juist op een hemel vol met witte wolken.
Het dicht op ‘wit’ door Xie Guan
闇夜猶行名月地。人間却踏白雲天。 白賦 謝観
Het beeld is dat van grond die wit is in het maanlicht. Meigetsu 名月 is de oogstmaan, de vollemaan in de herfst. Een persoonlijk commentaar op de Sinitische en Japanse recitatieven (Wakan rōeishū shichū 倭漢朗詠集私注, 1161) schrijft het Dicht op ‘wit’ (Haku fu, Ch. Bái fù 白賦), waaruit dit en het volgende couplet komen, toe aan de negende-eeuwse Xiè Guàn 謝観. Van zijn gedicht zijn alleen in Japan coupletfragmenten overgeleverd, in Sinitische en Japanse recitatieven (Wakan rōeishū 和漢朗詠集, begin elfde eeuw) en Nieuwe selectie van recitatieven (Shinsen rōeishū 新撰朗詠集, begin twaalfde eeuw). Dit couplet komt in de meeste Wakan rōeishū-handschriften niet voor.
De vorst van de Qin zuchtte van verbazing: de kraaienkoppen op dag van Yan’s Dan’s terugkeer;
De keizer van de Han treurde uit deernis: de kraanvogelveren toen Su Wu thuiskwam.
Het dicht op ‘wit’
秦皇驚歎 燕丹之去日烏頭。漢帝傷嗟 蘇武之來時鶴髮。 白賦
Het dicht op ‘wit’
Prins Dān 丹 van de staat Yān 燕 was een gijzelaar van de keizer van de Qin-dynastie (221-206 v.Chr. — die van het terracottaleger), die zei dat hij pas vrij zou komen wanneer kraaien witte koppen kregen en paarden horens hadden. Na Dan’s jammerklacht voltrok zich dit wonder. Sū Wŭ 蘇武 (ca. 140-60 v.Chr.) werd als gezant van de Chinese Vroege Han-dynastie (206 v.Chr.-8 na Chr.) negentien jaar lang gegijzeld door de stammen van het noordelijke Xiōngnú 匈奴-rijk; toen hij kon terugkeren naar China waren zijn haren al net zo wit geworden als de veren van een kraanvogel.
De Melkweg schittert helder en kleurt de herfsthemel wit,
en dan zien we in de boomgaard bolletjes van witte dauw.
Shitagō
銀河澄朗素秋天。又見林園白露円。 順
Samen met de hierop volgende drie coupletten vormt dit één Sinitisch normgedicht van acht regels, door Minamoto no Shitagō 源順 (911-983). Een persoonlijk commentaar op de Sinitische en Japanse recitatieven spelt uit dat het thema van Shitagō’s gedicht ‘wit’ is (Haku shi 白詩).
Mao Bao’s schildpad keerde onder koude golven huiswaarts;
Wang Hong’s boodschapper stond voor de najaarsbloesems.
毛宝亀帰寒浪底。王弘使立晚花前。
De Chinese militair Máo Băo 毛宝 (?-339) kocht een jonge witte schildpad die hij weer vrijliet en die hem later redde. De staatsman Wáng Hóng 王弘 (379-432) gaf met een in het wit gestoken boodschapper wijn cadeau mee voor de dichter Táo Yuānmíng 陶淵明 (365-427).
Tussen het riet aan de oever neemt de maankleur toe met het getij;
op de toppen van de Pamir verbindt de huid van wolken zich met sneeuw.
蘆州月色随潮満。葱嶺雲膚与雪連。
Berijpte kraanvogels, meeuwen in het zand: hoe lieflijk allemaal;
ik haat slechts hoe grijswit met de jaren mijn haar geworden is.
Met bovenstaande vormt dit de vier berijmde coupletten van een gedicht.
霜鶴沙鷗皆可愛。唯嫌年鬢漸皤然。 已上四韻
al te wit
werd je dit jaar nog witter
in het maanlicht
de sneeuw opzij te vegen
om pruimenbloesems te plukken
shirashirashi / shiraketaru toshi / tsukikage ni / yuki kakiwakete / mume no hana oru
しらしらしゝらけたるとし月光に雪かきわけて梅の花をる
De categorie ‘Wit’ (haku 白) in Sinitische en Japanse recitatieven (Wakan rōeishū 和漢朗詠集, begin elfde eeuw), nos. 798-803. Dit zijn de laatste fragmenten in deze bloemlezing, samengesteld door Fujiwara no Kintō 藤原公任 (966-1041), van wiens hand ook het allerlaatste gedicht hier is.
De foto toont iemand die kijkt naar Compositie van 2 lijnen (1931) van Piet Mondriaan, in Stedelijk Museum in Amsterdam en is een uitsnede uit een foto uit 1987 door Roland Gerrits.
De trap naar de tuin is na de regen verlaten en kil;
in koele schoonheid springt uit haar stengel de begonia op.
Ik laat haar met rust: in de herfstnacht wil een bloem juist slapen;
geen mens die met fakkellicht haar rouge make-up bijschijnt.
秋海棠。庭階経雨気凄涼。冷艶茎茎発海棠。一任秋宵花睡去。無人秉燭照紅粧。
Herfst 1822. De shūkaidō 秋海棠 is de Begonia grandis of winterharde begonia of scheefblad, en kan bloeien in de periode juni-november.
Een gedicht van Ema Saikō 江馬細香 (1787-1861). Een inspiratiebron voor haar gedicht moet het gedicht ‘Sierappel’ (Ch. hăitáng, Jp. kaidō 海棠, let. ‘zeepeer’) zijn geweest van de Chinese Su Shi 蘇軾 (1037-1101). Waar de roodbloeiende sierappel een lentebloesem is, daar geldt de ook roodbloeiende begonia (Ch. qiūhăitáng 秋海棠, let. ‘herfstzeepeer’) als een herfstbloem. Su Shi eindigt zijn gedicht juist met de regels:
Alleen ben ik bang dat diep in de nacht de bloemen willen slapen,
dus ontsteek ik een hoge kandelaar en licht hun rouge make-up bij.
只恐夜深花睡去。故焼高燭照紅粧。
Saikō’s poëziementor Rai San’yō 頼山陽 (1780-1832) zei van dit gedicht van haar:
Een virtuoze bewerking; briljant en een meesterwerk!
翻案絶妙、卓然として傑作なり
Dat is wel heel veel lof, maar hij was dan ook verliefd op haar.
Een verjaardagscadeautje voor H.S.
De afbeelding toont een detail van Begonia (ongedateerd), door K.T. Arrassa. Waterverf op papier. Collectie Van Gogh Museum, Amsterdam.
Gozan bungaku zenshū deel 1, red. Kamimura Kankō (Kyoto: Shibunkaku, 1973), p. 77. De gespeelde verwarring dat witte pruimenbloesems op sneeuwvlokken lijken is een oude conventie. Dank aan prof. Horikawa Takashi (Keiō-universiteit) voor inzicht in het slotcouplet.
Op de een of andere manier krijg ik voorlopig maar geen genoeg van een heel erg dode Zen-monnik. Het zal er veel mee te maken hebben dat Kokan Shiren 虎關師錬 (1278-1346) —want om hem gaat het hier weer— enerzijds een Zeer Geleerde priester was, die de eerste geschiedenis van het boeddhisme-in-Japan op zijn naam heeft staan, en anderzijds heel veel gedichten schreef die nadrukkelijk Niet Geleerd willen overkomen.
Kokan Shiren’s Genkō shakusho 元亨釈書 (‘Een boek over de Boeddha, uit de Genkō-periode’, 1322) is een geschiedenis in dertig delen van het boeddhisme in Japan vanaf ca. 600 tot het jaar 1322 (het tweede jaar van de Genkō-periode), met biografieën van ruim vierhonderd belangrijke monniken, nonnen en andere gelovigen en van zogenaamde Onsterfelijken (shinsen 神仙), passages met betrekking tot boeddhisme in Japanse hofannalen en allerhande uitleg van allerlei aspecten van boeddhisme (leerstellingen, organisatie van verschillende scholen, tempelgeschiedenissen, muziek). Daarmee geldt het werk als niet alleen een traktaat over boeddhisme maar ook over cultuurgeschiedenis. Shiren schreef zijn geschiedenis grotendeels in zijn verblijf Saihoku-an 済北庵, in Shirakawa, aan de oostkant van Kyoto. Die naam van zijn woning daar verklaart de titel van zijn verzamelde poëzie en prozateksten: Saihokushū 済北集. Kokan Shiren schreef ook een belangrijk rijmwoordenboek voor Sinitische poëzie, Shūbun inryaku 聚分韻略 (Gecategoriseerde rijmen, 1306) met zo’n achtduizend rijmwoorden.
Geboren in een gezin van lagere hofadel (een vader uit de Fujiwara-familie die kapitein bij de paleiswacht was en een moeder uit de Minamoto-familie) werd Kokan Shiren op zijn achtste (of negende volgens de traditionele telling, waarbij iemand al één jaar oud is bij geboorte) een leerling van Tōzan Tanshō 東山湛照 (data onbekend, actief ca. 1300), een belangrijke leraar in de Rinzai-school. Twee jaar later kreeg hij zijn eerste wijding (intrigerend genoeg op Hiei-zan, dus in de Tendai-school van het boeddhisme, wat maar weer bewijst dat we middeleeuwse monniken niet in één hokje moeten willen stoppen). Later studeerde hij in Zen-kloosters in Kyoto als de Nanzen-ji, zou in 1307 in Kamakura de befaamde Chinese Zenmeester Yishan Yining 一山一寧 (Jp. Issan Ichinei, 1247-1317) ontmoeten en werd abt (jūji 住持) van de Tōfuku-ji 東福寺 in Kyoto, een van de belangrijke kloosters in het Vijf Bergen-systeem. Tussendoor studeerde hij Chinese klassieken bij geleerden van de hofacademie in Kyoto. Kortom, Kokan Shiren was een monnik geboren in hofkringen die helemaal op zijn plek kwam te zitten in de Zen-kloosters van de Rinzai-school en een schoolvoorbeeld is van de intellectuele tradities daarin.
Allemaal zaken die me eerlijk gezegd niet heel erg bezighouden. Wat me wel fascineert zijn Kokan Shiren’s gedichten. Hij schreef verschrikkelijk veel Sinitische poëzie (zijn verzameld literair werk telt ruim driehonderd dichtbedrukte pagina’s in een ongeannoteerde uitgave uit 1935) die vaak heel toegankelijk is. Het rare is dat daarvan geen behoorlijke teksteditie bestaat, al kom je zijn naam wel altijd tegen in bloemlezingen van Japanse Zen-poëzie. Afijn, het zal wel projectie zijn, maar ik meen toch vaak een zekere mate van zelfspot in zijn gedichten te zien, naast verwondering bij het observeren van zijn directe omgeving. Kokan Shiren kijkt heel veel.
In een tentoonstellingscatalogus die dit jaar uitkwam zag ik een kalligrafie door Kokan Shiren die bovenaan deze blogpost is afgebeeld. De kalligrafie —in de stijl van Huang Tingjian 黄庭堅 (1045-1105), aldus de catalogustekst— is gedateerd op ‘de middelste tien dagen van de negende maand van het vijfde jaar van de Kenmu-periode’ 建武五年季秋中澣, dat wil zeggen eind oktober 1338 — precies 685 jaar geleden. Het leek me een vingerwijzing weer iets met zijn poëzie te doen. De tekst van de kalligrafie is het gedicht dat ik hier vertaalde.
Kokan Shiren’s gedicht is een ‘Sinitisch normgedicht’ (tōritsu 唐律; zie ‘termen’), het achtste in een serie van negen gedichten op het thema ‘Pruimenbloesems’ (‘Baika’ 梅花). Je kunt dit natuurlijk heel serieus lezen, als een allegorie op hoe moeilijk het is om de ware aard der dingen te doorgronden. Overinterpretatie misschien, maar zelf neig ik naar de glimlach, vooral door de toon van het openingscouplet: de monnik laat zich wat opnaaien door geruchten. De wannabe-dichter in hem is verwoed op zoek naar bloemenpracht maar vindt die niet; hij zal het moeten doen met de gedachte ‘morgen beter’.
Ik las twee van de weinige studies naar Kokan Shiren die ik vinden kon:
David Pollack, ‘“Chineseness” and “Japaneseness” in Early Medieval Zen: Kokan Shiren and Musō Soseki’, in zijn Fractures of Meaning: Japan’s Synthesis of China from the Eighth through the Eighteenth Centuries (Princeton: Princeton University Press, 1986).
Ik heb nog niet kunnen lezen, helaas (het boek is wel besteld):
Chisaka Genpō 千坂嵃峰, Gozan bungaku no sekai: Kokan Shiren to Chūgan Engetsu o chūshin ni 五山文学の世界：虎関師錬と中巌円月を中心に (Tokyo: Hakuteisha, 2002).
De afbeelding toont een kalligrafie door Kokan Shiren van zijn eigen gedicht ‘Pruimenbloesems, een Sinitisch normgedicht’ (baika tōritsu 梅花唐律), gekalligrafeerd toen hij zestig jaar oud was, eind oktober 1338. Bron: Shūshū no manazashi: Tokiwayama Bunko sōritsu hachijū shūnen kinen meihinsen 蒐集のまなざし：常盤山文庫 創立八十周年記念名品選 [De verzamelaarsblik: Selectie van topstukken ter herdenking van het tachtigjarig bestaan van de Tokiwayama Collectie] (Tokyo National Museum, 2023), p. 61.
Ryōunshū 50. ‘De drie herfst[maand]en’ (sanshū 三秋) is een manier om ‘herfst’ aan te duiden.
Een toepasselijk gedicht van Yoshimine no Yasuyo 良岑安世 (785-830), één van de samenstellers van Keikokushū 経国集 (‘Verzameling ter bestiering van de staat’, 827), Japans derde vorstelijke bloemlezing van Sinitische poëzie.
Overigens heeft dit gedicht een ‘Koreaanse’ connectie. De dichter was een zoon van keizer Kanmu 桓武天皇 (737-806) en een van diens haremdames, Kudara no Nagatsugu 百済永継 (data onbekend). Kudara no Nagatsugu (‘Nagatsugu uit Baekje’) was de dochter van Asukabe no Natomaro 飛鳥部奈止麻呂 (data onbekend, achtste eeuw), wiens familie ook wel bekend stond als ‘de Baekje-Asukabe’ (Kudara-Asuka 百済安宿), wat een band met het koninkrijk Baekje op het Koreaanse schiereiland suggereert. De familie van keizer Kanmu’s moeder kwam zeker uit het voormalige vorstendom Baekje 百済 (var. Paekche), dat tussen 18 v.Chr. en 660 n.Chr. bestond en waarmee het Japanse Yamato-hof al eeuwen banden onderhield. We mogen dus aannemen dat Yasuyo langs beide kanten van zijn familie wortels had in het Aziatische vasteland. Hij was niet de enige aan het achtste-eeuwse hof in Japan. Rond de val van het Koreaanse vorstendom, waarbij overigens tienduizenden soldaten uit Japan tevergeefs als hulptroepen betrokken waren, verhuisden veel adellijke en vorstelijke vluchtelingen naar Japan. Mensen uit deze specifieke groep van ‘overstekelingen’ (toraijin 渡来人) of ‘immigranten’ (kikajin 帰化人) werden daar vaak aangeduid met een verwijzing naar ‘Kudara’ (‘Baekje’).
De foto is ’s ochtends vroeg genomen in oktober 2023.
umi no michi / kuga no michiyuki / tamikusa o / uta ni yomikeri / renzen saigyō
海の路くがの道行き民草をうたに詠みけり蓮禅西行
Impromptu-vers van Zomaar-een Professor (Tadano Kyōju 只乃教授), 5 oktober 2023. Achter die naam gaat Kanechiku Nobuyuki 兼築信行 schuil, een tanka-dichter en hoogleraar middeleeuwse Japanse poëzie aan de Waseda-universiteit te Tokyo.
Ik gaf er afgelopen week een lezing over twee vroegmiddeleeuwse monniken uit kringen rond het hof, die hun reizen (vaak per boot) gebruikten om ‘gewone mensen’ (shomin 庶民) op te voeren in hun poëzie. De ene monnik is Saigyō 西行 (1118-1190), die waka schreef; de ander is Renzen 蓮禅 (1084?-na 1149), die Sinitische gedichten pende.
Twee keer het hier vertaalde gedicht, in kalligrafie van Kanechiku Nobuyuki. Het gedicht werd twee keer meerstemming gereciteerd.
Nu passen deze gedichten van Saigyō en Renzen helemaal in een grotere trend in de poëzie van de twaalfde eeuw om mensen en beroepen die heel ver van de wereld van het hof afstonden te zien als vernieuwende thematiek. Groot verschil met de hovelingen die daarover fantaseerden is dat deze twee monniken er daadwerkelijk op uit gingen en ver van de hoofdstad interacties hadden met ‘het volk’ (tami 民). Afstand tussen monniken met een afkomst uit hofkringen en vissers of marskramers zal er zeker gebleven zijn, maar met eigen inleidingen bij hun waka (kotobagaki 詞書) en ‘zelfcommentaar’ (jichū 自注) bij hun Sinitische coupletten onderstreepten beide monniken een zekere spontaan-documentaire waarde van hun poëzie.
Vissers voeren uit naar de straat van Ushimado, vissend naar iets dat zij ‘sadae’ noemen; ik zag hen energiek hun bootjes de zee op dirigeren:
schelpdieren wonen
in spleten tussen rotsen in zee
daarnaar op zoek gaan
de vissers steeds haastig voort
en vormen een spektakel
sadae sumu / seto no ihatsubo / motome-idete / isogishi ama no / keshiki naru kana
Een waka van Saigyō. Sankashū 1376. ‘Sadae’ is de lokale naam van een of ander schelpdier. ‘Vissers’ is mijn vertaling hier voor ama 海人 (let. ‘mensen van de zee’), wat vaak met ‘duikers’ vertaald wordt omdat ama ook nogal eens doken naar eetbaar zeewier.
Gedicht over wat ik zag in Kashinomiya
Priester Renzen
Het einde van de Tweede Maand: een helder lentelandschap
en een niet voorgenomen verlengd verblijf in het gastvertrek.
Een scharlaken mist verduistert de zon voorbij het bergdorp;
witte zilverreigers zijn op zoek naar vis, hier aan waterkant.
De geschonken rijstkoek snijdt mijn dienaar zorgvuldig aan;
Discipelen kwamen van ver om mij rijstkoek te schenken. Daarom schrijf ik dit.
aan plaatselijke zoutverkopers verklaar ik het nauwgezet.
Zoutverkopers kwamen aan de deur en vroegen grappend naar de beloning van de Ware Dharma. Ik gaf hen heel gedetailleerd antwoord.
Sinitisch riet groeit aan de oude oever: waar bleef de lentedauw?
Aan de oude oevers groeien plukken riet. De plaatselijke ouderen zeggen dat het een soort Sinitisch riet is dat vroeger is aangeplant en dat in geen van de vier seizoenen verwelkt.
Chinese bamboe vormt verwilderde hagen, gehuld in donkere mist.
Naast het overheidskantoor staat een are aan bamboe. Daarom schrijf ik dit.
Oude vissers verlaten hun bootjes om wijn te kopen gaan;
koksjongens zitten bij de oven, hun handen vol met brandhout.
Vanzelf kreeg ik de ingeving om voor mijn karma goed te doen
en ging dus naar een nabije tempel om de Boeddha eer te brengen.
Honchō mudaishi 7-486. In Renzen’s zelfcommentaar bij de zesde regel laat hij marskramers vragen naar de jikihō 直法, wat zowel ‘Ware Dharma’ (leer van de Boeddha) betekenen kan als de prijs van iets. De ‘wijn’ in regel 9 is een oude vorm van (troebele) sake.
De afbeelding toont een boot met een gezelschap monniken, in de Geïllustreerde biografie van de eminente Hōnen (Hōnen shōnin eden 法然上人絵伝, 14e eeuw). Collectie Chion’in 知恩院, nu in het Kyoto National Museum.
De hitte is verschrikkelijk, nog geen idee wanneer die afneemt
en van de koelte weet ik niet waar we die verwachten mogen.
Rust nestelt in mijn oren, ik hou op te luisteren of te kijken;
de parasolboom verliest blad, opnieuw klinkt krekelkoorzang.
初秋。暑威未必覚衰零。涼意不知何処生。閑就耳辺反聴看。落梧促織共新声。
Gozan bungaku zenshū deel 1, red. Kamimura Kankō (Kyoto: Shibunkaku, 1973), p. 96.
Nóg een gedicht van de Zen-monnik Kokan Shiren 虎關師錬 (1278-1346).
Inmiddels ben ik al enkele dagen in Kyoto. ‘Voelt aan als 35 graden’, stelt de weer-app. Dat is toch even schakelen vanuit een Nederlandse vroege herfst.
[21 oktober 2023:] Ik zie nu dat David Pollack het gedicht een beetje anders vertaalde:
BEGINNING OF AUTUMN
The heat’s full intensity hasn’t abated one whit.
So where does this sensation of coolness come from?
I take my time, concentrate, listen — there it is again:
Falling paulownia leaves and chirping crickets have joined in a new sound.
David Pollack, Zen Poems of the Five Mountains (Crossroad Publications, 1985), p. 118.
De foto toont het uitzicht vanuit de hoofdhal (hondō 本堂) van de Ishiyamadera 石山寺, Ōtsu (overigens geen Zen-tempel, maar een van de Shingon-school van esoterisch boeddhisme) op 28 september 2023. Net niet te zien op de foto (want het interieur mocht niet gefotografeerd) is een ventilator; die was nodig.
Resten van een spinnenweb, één draadje bungelt nog;
een enkel bloesemblad wervelt rond, erin verstrikt geraakt.
De hele dag danst en draait ze, zonder een moment van rust;
verder valt in de tuin geen zuchtje wind te ontwaren.
漫興。破余蛛網一糸垂。花片乱飛遭系縻。終日舞旋未曽息。庭中他処沒風吹。
Alweer een gedicht van de Zen-monnik Kokan Shiren 虎關師錬 (1278-1346). [NKBT 89, p. 65.]
De afbeelding toont een fragment van een illustratie door Takabatake Kashō 高畠華宵 (1888-1966) in het tijdschrift Vrouwenwereld (Fujin sekai 婦人世界) van juli 1929. Collectie The Kasho Museum (Takabatake Kashō Taishō Romankan 高畠華宵大正ロマン館), Tōon, Prefectuur Ehime.
In zijn Perzikbloesembron (Táohuāyuán jì 桃花源記) beschrijft de Chinese dichter Táo Yuānmíng 陶淵明 (365-427) een paradijselijke omgeving: ‘Er waren goede akkers, mooie vijvers, moerbeigaarden en bamboebosjes, kriskras verbonden door paden en wegen, en hanengekraai en hondengeblaf lieten zich horen.’ 有良田美池桑竹之屬。阡陌交通。鷄犬相聞 (vert. W.L. Idema, Spiegel van de klassieke Chinese poëzie, p. 227). In Optekeningen van de hofhistoriograaf (Shiji 史記) wordt van de vorst van de staat Qin 秦 (221-207 v.C.) gezegd dat hij zo meedogenloos was als wolf of tijger. Uchida Sei’ichi merkt op dat je in Hashimoto’s Lied van de atoombom (zie onder) flarden terugvindt van de Ballade van de legercolonne (Bīngchē xíng 兵車行) van de achtste-eeuwse Chinese dichter Dù Fŭ 杜甫 (712-770). Maar dat geldt nog veel meer voor deze ballade van Tsuchiya, zoals Uno (zie ook onder) dan ook terecht vaststelt. Du Fu eindigt zijn ballade met de regels: ‘Ziet u dan niet […] / De nieuwe schimmen zijn vol wrok, de oude schimmen wenen — / Wanneer het uit een zware hemel regent klinkt hun schreien.’ 君不見＜中略＞。新鬼煩冤旧鬼哭。天陰雨湿声啾啾 (vert. W.L. Idema, Spiegel van de klassieke Chinese poëzie, p. 312).
Op 6 augustus 1945 werd vanuit de Amerikaanse bommenwerper Enola Gay de atoombom Little Boy afgeworpen boven Hiroshima. Van het stadscentrum bleef niets over. Aan de gevolgen van de hitte die bij de ontploffing vrijkwam, en door de luchtdruk, stierf praktisch iedereen die zich binnen een kilometer van het hypocentrum bevond, nog voordat er een week voorbij was. Zelfs mensen die zich op drieënhalve kilometer afstand bevonden raakten ernstig verbrand. Anderen stierven aan de gevolgen van radioactieve straling, vaak nog jaren later. Japanse schattingen van het totaal aantal slachtoffers van de bom op Hiroshima lopen op tot zo’n 350.000, waarvan er 140.000 overleden binnen de eerste acht maanden. Drie dagen later volgde de bom Fat Man op Nagasaki.
Morgen is het dus 78 jaar geleden dat voor het eerst een kernwapen daadwerkelijk gebruikt werd als massavernietigingswapen. Dat moment is niet te zien in de film Oppenheimer (2023) van Christopher Nolan die nu in de bioscopen draait (de regisseur verdedigt dat met het argument dat de film volledig vanuit het perspectief van Oppenheimer verteld wordt).
Tot nu is Japan het enige land waartegen zulke wapens zijn ingezet. De vernietigingskracht van de bommen op Hiroshima en Nagasaki is kinderspel vergeleken bij het destructieve vermogen van de huidige kernwapens. Het is dus begrijpelijk dat op 31 oktober 1958 in Geneve de Conventie voor de discontinuering van atoomwapentests (The Conference on the Discontinuance of Nuclear Weapon Tests) van start ging — en zo’n twee jaar zou duren.
Bij die gelegenheid schreef Tsuchiya Chiku’u 土屋竹雨人 (echte naam: Tsuchiya Hisayasu 土屋久泰, 1887-1958) dit gedicht. Chiku’u stamde uit een geslacht van voormalige samurai van het oude Shōnai-domein 庄内藩 in noord-Japan en zou de eerste rector van Daitō Bunka universiteit in Tokyo worden. Zijn generatie was waarschijnlijk de laatste voor wie het normaal was om literair Sinitisch te leren als medium om zich in uit te drukken en dus om gedichten in te schrijven.
Tsuchiya schreef datzelfde jaar ook een Ballade van de waterstofbom (Suibaku kō 水爆行). Uno Naoto schrijft dat beide gedichten snel in het Engels werden vertaald en veel waardering kregen; alleen vind ik daarvan op het Internet geen enkel spoor terug. Uno Naoto 宇野直人, Nihon no kanshi: Kamakura kara Shōwa e 日本の漢詩：鎌倉から昭和へ (Tokyo: Meitoku Shuppansha, 2017), p. 724. De enige Engelse vertaling waarvan ik weet heb is van Burton Watson in zijn Japanese Literature in Chinese, deel 2 (New York: Columbia University Press, 1976).
Briljant is Tsuchiya’s ballade niet bepaald, en steekt bleek af bij de Hiroshima-poëzie van bijvoorbeeld Hara Tamiki 原民喜 (1905-1951), maar het is boeiend te zien hoe niet alleen Sinitische poëzie in Japan tot ver in de twintigste eeuw nog steeds beoefend werd (en nog wordt) maar ook dat die dichtvorm ‘gevaloriseerd’ wordt (om het hedendaagse academische subsidie-discours te citeren) door die in te zetten bij symbolische momenten als de Geneefse conventie. Als zodanig is het gedicht een wat apart onderdeel van het zware genre ‘atoombomliteratuur’ (genbaku bungaku 原爆文学).
Links: Tsuchiya Chiku’u. Midden: het door Hashimoto Jun in 1973 zelf gekalligrafeerde Lied van de atoombom (bron: Uchida Sei’ichi; zie onder) en Hashimoto zelf. Rechts: Hiraike Nansō op een CD met voordrachten van zijn eigen Sinitische poëzie.
Tsuchiya’s ballade is niet het enige dichtwerk in dit medium. Ik weet van nog twee andere moderne Sinitische gedichten over de vernietiging van Hiroshima. Het zal geen toeval zijn dat de twee andere dichters waarvan ik weet heb van dezelfde generatie zijn als hij.
Hashimoto Jun 橋本循 (1890-1988) schreef een Lied van de atoombom (Genbaku no uta 原爆歌). Hashimoto, die als sinoloog werkte aan de Ritsumeikan-universiteit in Kyoto, schreef dat in 1971 — tenminste, als je afgaat op zijn eigen tekst. Er bestaat een door hemzelf gekalligrafeerde hangrol met zijn gedicht die uit 1973 stamt.
Lied van de atoombom
.
Hoor je het dan niet?
In het twintigste jaar van de Shōwa-periode
op 6 augustus in de hemel boven Hiroshima
kwam een Amerikaans toestel dat een atoombom wierp
en veranderde in één klap alles in de krochten van de hel.
.
Rook en vuur, een lichtflits en een honderdvoudig dreunen:
die zon sloot je de ogen achter een verdorven wind.
De huid barstte open, vlees kreeg blaren: tweehonderdduizend mensen
in rode naaktheid klauwden hun vuisten terwijl zij onschuldig stierven.
.
Zeeën van daken, rijen huizen verbrandden, alles ging kapot;
wijd uitgestrekt het puin van ruïnes, en daarin slechts stapels lijken.
Kinderen gescheiden van hun ouders, vrouwen rouwend om hun man;
jong en oud luid jammerend met stemmen vol van droefenis.
.
Ah!
Als ik de sindsdien verstreken jaren tel zijn het er zesentwintig;
laat me je zeggen: diep in de nacht huilt mijn eenzame ziel.
‘De waanzin van de massa wint het van de hemel’: is dit dat soms?
Hoe kan in een eeuwigheid deze kritiek ooit worden weerlegd?
De Shōwa-periode begon in 1926; het twintigste jaar daarvan is dus 1945. ‘De waanzin van de massa wint het van de hemel’ (meer letterlijk: ‘als mensen talrijk zijn winnen ze het van de hemel’, hito ōkereba ten ni katsu 人衆勝天) is een citaat uit de biografie van Wu Zixu 伍子胥 (?-484 v.C.) in Optekeningen van de hofhistoriograaf (Shiji 史記): ‘Als mensen talrijk zijn dan winnen ze het [tijdelijk] van [de wil] des hemels, maar [uiteindelijk] beschikt de hemel en kan de mensen vernietigen’ 人衆者勝天、天定亦能破人.
Dan is er van Hiraike Nansō 平池南桑 (1890-1984) nog een kwatrijn dat naadloos aansluit bij de legendevorming rondom Sasaki Sadako 佐々木禎子 (1943-1955), een meisje dat op haar twaalfde overleed aan leukemie veroorzaakt door de straling van de atoombom op Hiroshima. Op haar ziekbed vouwde zij papieren kraanvogels voor haar genezing. Het (onjuiste) verhaal kwam daarna de wereld in dat het haar niet gelukt was de duizend origami-kraanvogels te halen; haar schoolvriendinnetjes zouden het aantal hebben volgemaakt. Het in 1958 opgerichte Kindervredesmonument (genbaku no ko no zō 原爆の子の像, let. ‘Beeld van het atoombomkind’) in het Hiroshima Vredespark is een beeld van haar op een witte sokkel.
Het beeld van het atoombommeisje
Een lichtflits verbrandde het jonge blaadje dat zij was;
haar bloedrode tranen vulden de rokende ruïnes.
Vanaf haar witte sokkel vraagt zij om duizend kraanvogels
die kreten slaken in de hemel waaruit de bom kwam vallen.
原爆少女像。閃光炮嫩葉。紅涙滿墟中。白塔千羽鶴。長鳴落爆空。
Ikkai Tomoyoshi 一海 知義 (1929- 2015), aangehaald door Uchida (zie onder, p. 6) wijst erop dat dit een wat raar Sinitisch gedicht is. Dat zit hem dan vooral in woordgebruik van de laatste regel: kū 空 als niet-samengesteld woord betekent in Sinitische poëzie eigenlijk nooit ‘hemel’ (sora, zoals het hier wel is gebruikt) maar ‘leeg’ (munashi), en de samenstelling rakubaku 落爆 (‘een bom laten vallen’) bestaat niet in het klassiek Chinees of in het Japans.
Het beeld van Sasaki Sadako, op het Kindervredesmonument in Hiroshima.
Ik kwam Tsuchiya’s ballade voor het eerst tegen in de bloemlezing van Uno (zie boven). Leerzaam was ook:
Uchida Sei’ichi 内田誠一, ‘Hashimoto Jun “Genbaku no uta” shotan’ 橋本循「原爆歌」初探 [‘Een eerste onderzoek naar Hashimoto Jun’s “Lied van de atoomboom”’], Yasuda Joshi Daigaku kiyō 安田女子大学紀要 47 (2019), p. 1-9.
De foto toont drijvende lantaarns bij de Vredeskoepel in Hiroshima. Deze laat men op 6 augustus de rivier op drijven ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de atoombom.
Heel de dag het geluid van regen die van de dakrand drupt;
intens geduldig gezeten, luisterend met mijn ogen.
Toen opende ik het rolgordijn naar de westelijke heuvelvoet,
naar een zee van het groen van ontelbare pijnbomen.
雨中作。尽日簷頭雨滴声。座来堪向眼中聴。疎簾忽卷西山麓。万本長松一色青。
Ryōgenshū. [NKBT 89, p. 121.] Die ‘zee’ haal ik er zelf bij; de laatste regel is meer letterlijk: ‘een enkelvoudige [of: één-geheel] kleur groen van tienduizend lange pijnbomen’. –Ku 来 in de tweede regel is hier een hulpwerkwoord (joji 助辞) en geeft [een periode na] een voltooide handeling aan, ‘nadat’ of ‘sinds’; za-shite kite 座来 is dan dus iets als ‘[de hele periode] sinds ik ben gaan zitten’.
Dat ‘zitten’ is ongetwijfeld ‘zitten in meditatie’ (zazen 座禅). Het omhoog rollen van het rolgordijn wordt dan beeldspraak voor het wegnemen van de barrières tussen de monnik en de ware aard der dingen. Een moment van satori of plots inzicht, kortom.
Mij fascineert vooral de kracht van observatie van een tastbare wereld. Hier zou een filmregisseur aan het woord kunnen zijn.
Koken Myōkai 古剣妙快 (? – ca. 1390?) was een Zen-monnik van de Rinzai-school, een discipel van zwaargewicht Musō Soseki 夢窓疎石 (1275-1351). We weten weinig van zijn leven; wel weten we dat hij op enig moment in de jaren 1340 naar China vertrok om daar bij Zen-meesters in de leer te gaan, zoals wel meer Japanse monniken dat destijds deden. In 1365 kwam hij terug in Japan, waarna hij abt (jūji 住持) werd van een klooster in Kyoto (de Kennin-ji 建仁寺) en later in Kamakura (de Kenchō-ji 建長寺). Zijn literaire of zogenaamde ‘kunstnaam’ (gō 号) was Ryōgen 了幻 (‘Doorziene illusie’); zijn verzamelde Sinitische poëzie is daarom bekend als Verzameling van doorziene illusies (Ryōgenshū 了幻集).
De film-still komt uit de film Suzaku (Moe no suzaku 萌の朱雀, 1997) van Kawase Naomi 河瀨直美 (1969).
keiro imada shirazu, chimata o nozonde ikutabi ka naku
径路未知、臨岐幾泣。
Shōryōshū 7-54 [NKBT 71, p. 310-312.].
Een beetje smokkelen met de ongeschreven regels van dit blog is dit citaat wel, omdat het een zin is uit een veel langere tekst en omdat die tekst strikt genomen geen gedicht is.
De priester en monnik Kūkai 空海 (774-835), postuum (vanaf 921) bekend als ‘De Grote Leraar voor het Verspreiden van de Dharma’ of Kōbō Daishi 弘法大師, is de stichter van de Shingon-school van esoterisch boeddhisme in Japan. Japan staat vol met aan hem gewijde heiligdommen. Hij was ook een waar multitalent en dichter, aan wie we onder meer hebben te danken dat in China verloren geraakte traktaten over het schrijven van Sinitische poëzie bewaard zijn gebleven.
De hier geciteerde zin is opgenomen in de postuum samengestelde Verzameling van wonderlijke gesteldheden (Shōryōshū 性霊集), allerhande teksten van Kūkai. Ze staat in zijn ‘Votieftekst bij het maken van een tweedelige grote mandala voor de vier dankbaarheden’ (Shi’on no ontame ni nibu no daimandara o tsukuru ganmon 奉為四恩造二部大曼荼羅願文) uit 821.
Mandala’s (Jp. mandara) zijn, in Japanse tradities althans, grafische weergaven van een andere, ideale wereld. Daarmee zijn ze ook te gebruiken als een routekaart bij mediatieoefeningen: ze lenen zich voor wat wel een pelgrimage in de geest is genoemd. In zo’n ideale wereld staat in de regel een boeddha of kami (godheid) centraal.
In het Shingon-boeddhisme is één mandalapaar heel belangrijk, waarbij een de Diamantwereld (kongōkai 金剛界) voorstelt en de ander de Baarmoederwereld (taizōkai 胎蔵界) representeert. De eerste geldt dan als een representatie van de werkelijkheid in het boeddharijk (de absolute, ongemedieerde werkelijkheid), en de tweede als een representatie van de werkelijkheid zoals die zich manifesteert in de wereld van het individuele en specifieke. Dat koppelen van deze twee wereldvoorstellingen is iets dat Kūkai tijdens zijn verblijf in China (804-806) leerde van zijn leermeester Huiguo 恵果 (746-805) en in Japan introduceerde. De votieftekst waaruit bovenstaande zin komt mogen we dan ook zien als onderdeel van een vernieuwingscampagne van Kūkai’s versie van esoterisch boeddhisme.
Lees meer in: Elisabeth ten Grotenhuis, Japanese Mandalas: Representations of Sacred Geography (University of Hawai‘i Press, 1999), p. 33-95; en Richard Bowring, The Religious Traditions of Japan, 500-1600 (Cambridge University Press, 2005), p. 436-447.
‘De vier dankbaarheden’ (shi’on 四恩), dat wil zeggen de vier zaken om dankbaar voor te wezen, zijn: je ouders (fubo 父母), je vorst (koku’ō 国王), de massa’s (shujū 衆生: alle levende wezens) en ‘de drie schatten’ (sanbō 三宝: de boeddha, de leer [dharma] en de monniken- en nonnengemeenschap [sangha]).
De standaarduitleg van deze coupletzin, en logisch in de context van de votieftekst, is dat de monnik niet kiezen kan tussen het Kleine Voertuig (hinayāna) of het Grote Voertuig (mahāyāna), twee grote clusters van stromingen binnen het boeddhisme, als beste route naar verlichting. Het lijkt me dat Kūkai’s kernachtige formulering een meer algemene metafoor toelaat en dat je in zijn woorden ook andere twijfel en dilemma’s mag herkennen. Dat woordje ‘nog’ (imada 未) geeft hoop: ooit weten we wel wat we moeten doen.
De cartoon is van Mick Stevens, in The New Yorker van 21 maart 2022.
Om de beste ervaringen te bieden, gebruiken wij technologieën zoals cookies om informatie over je apparaat op te slaan en/of te raadplegen. Door in te stemmen met deze technologieën kunnen wij gegevens zoals surfgedrag of unieke ID's op deze site verwerken. Als je geen toestemming geeft of uw toestemming intrekt, kan dit een nadelige invloed hebben op bepaalde functies en mogelijkheden.
Functioneel
Altijd actief
De technische opslag of toegang is strikt noodzakelijk voor het legitieme doel het gebruik mogelijk te maken van een specifieke dienst waarom de abonnee of gebruiker uitdrukkelijk heeft gevraagd, of met als enig doel de uitvoering van de transmissie van een communicatie over een elektronisch communicatienetwerk.
Voorkeuren
De technische opslag of toegang is noodzakelijk voor het legitieme doel voorkeuren op te slaan die niet door de abonnee of gebruiker zijn aangevraagd.
Statistieken
De technische opslag of toegang die uitsluitend voor statistische doeleinden wordt gebruikt.De technische opslag of toegang die uitsluitend wordt gebruikt voor anonieme statistische doeleinden. Zonder dagvaarding, vrijwillige naleving door uw Internet Service Provider, of aanvullende gegevens van een derde partij, kan informatie die alleen voor dit doel wordt opgeslagen of opgehaald gewoonlijk niet worden gebruikt om je te identificeren.
Marketing
De technische opslag of toegang is nodig om gebruikersprofielen op te stellen voor het verzenden van reclame, of om de gebruiker op een website of over verschillende websites te volgen voor soortgelijke marketingdoeleinden.
